Heb jij ooit in het donker op een schip gevaren? Grote kans dat je dan deze kleuren lampen ooit wel eens bent tegengekomen. Deze bollen zijn delen van navigatielampen. Toen ik door het depot van de maritieme rijkscollectie liep, vielen deze bollen me meteen op. Ze zijn vrij groot, tussen de 15 en 20 cm hoog, en opvallend gekleurd. Iets wat in de rest van de glascollectie weinig voorkomt. Ik werd meteen benieuwd. Hoe zag de complete lamp eruit? Want wat ervan over is, is niet de complete lamp geweest. En hoe is de ontwikkeling van deze lampen gegaan?
Geschiedenis van de navigatielamp
Voordat het huidige systeem met de twee kleuren voor de lampen was ontwikkeld, zijn er flink wat jaren overheen gegaan. Het begon allemaal in de jaren 1820. Op dat moment in de geschiedenis was er een toename van stoomschepen en werd het belangrijk dat ook ’s nachts kon worden gezien welke route de schepen voeren. De schepen voeren namelijk niet meer allemaal tegelijk in dezelfde wind en stroming, maar ze konden nu ook tegen de stroming in varen. Hierdoor ontstonden er steeds meer frontale botsingen. Hoe handig die stoomschepen ook waren, botsingen wil je natuurlijk voorkomen!
Door de jaren heen zijn er verschillende voorstellen gedaan voor navigatielichten aan boord. Deze voorstellen ontwikkelden zich voornamelijk in Groot Brittannië. Het allereerste voorstel kwam in 1826 maar werd direct afgewezen. Het jaar daarna, in 1827, begon Captain William Davies Evans met het ontwikkelen van zijn systeem: blauw licht (wat later is veranderd naar groen licht) op bakboord, en rood op stuurboord. Hij presenteerde dit in 1836, waarbij de proeven erg succesvol waren. Maar hij was niet de enige. Rond 1837 kwamen er meer voorstellen. Een van de belangrijkste voorstellen kwam van James C. Shaw, die werkte voor de City of Dublin Steam Packet Company (CODSPC). Hij was voorstander van een rood licht op bakboord, een wit licht op stuurboord en een helder licht op de mast. Dit systeem was al ingevoerd in de CODSPC in 1834. Weet je waar men dat op vond lijken? Een knipogende man! Omdat het witte licht duidelijker zou zijn geweest dan de gekleurde lamp. Uit experimenten kwam naar voren dat wanneer beide gekleurde lampen even sterk zouden zijn als een kleurloos licht, Evans’ systeem favoriet zou zijn. En dat resulteerde in 1848 dat het systeem van Evans werd aangenomen, waarbij wel het rode licht op bakboord werd geplaatst en het groene licht op stuurboord.
In 1860 werd een internationale conferentie georganiseerd om verschillende maatregelen te bekijken die botsingen moesten voorkomen. Dit leidde in 1863 tot ‘Regulations for Preventing Collisions at Sea (COLREGS), waarbij er regelgeving werd vastgesteld over het gebruik van (navigatie)lichten aan boord. Deze regelgeving werd vrij snel overgenomen door diverse landen, waaronder Nederland, die het invoerde op 15 september 1863. Kan je je voorstellen hoe kleurrijk het vaarwater opeens in het donker moet zijn geweest?
Wrak OH48, De Lutina
De Lutina is een bijzonder wrak. Weet je waarom? Tijdens opgravingen werd het schip bijna compleet aangetroffen. Daarnaast is met behulp van archiefonderzoek de hele geschiedenis van het wrak achterhaald inclusief het verhaal van de opvarenden. Wat ook heel bijzonder is, naast de uitgebreide inventaris die is aangetroffen, is dat het skelet van een van de opvarenden is gevonden. In combinatie met de archeologische overblijfselen, het archiefonderzoek, en DNA-onderzoek op het botmateriaal is het verhaal van het schip en haar schipper tot leven gebracht!
Helaas is het verhaal van de Lutina niet heel vrolijk. In 1888, voeren schipper Jan Kisjes en zijn knecht Reinder Tulp vanuit Amsterdam richting Zwartsluis met een zware lading metselstenen en kalk. Het weer leek op dat moment redelijk gunstig totdat het tij keerde. In de middag ontstond er een storm met windstoten van orkaankracht en zware onweersbuien. De situatie op het schip werd onhoudbaar en het duo verloor helaas de strijd tegen het weer.
Licht aan boord van de Lutina
In de uitgebreide inventaris van de Lutina zijn meerdere objecten gevonden die te maken hebben met licht aan boord. Als je even nadenkt, hoeveel lampen heb jij in je huis staan? In de Lutina zijn onderdelen van een petroleumlamp, een los lampglas, deklichten en de navigatielichten gevonden. Alle drie de kleuren navigatielichten, rood, groen, en wit, zijn teruggevonden.
In de gehele maritiem archeologische rijkscollectie, is er nog maar één ander navigatielicht, zoals uit de inventaris van de Lutina, aanwezig. Deze komt van het wrak ZA97. Dit wrak was ook een vrachtschip en dateert ook uit het laatste kwart van de negentiende eeuw. Allebei de wrakken dateren dus uit de periode dat net de regeling is ingevoerd voor het gebruik van navigatielichten.
Waarom er maar van twee schepen dit specifieke soort navigatielicht is gevonden, is niet helemaal duidelijk. In andere wrakken, die dateren uit het einde van de negentiende of begin twintigste eeuw, zijn er wel messing onderdelen en glasscherven gevonden die mogelijk tot lampen hebben behoord. Wellicht waren die onderdeel van andere vormen navigatielicht of deklicht. Het is ook een mogelijkheid dat in de andere wrakken het gekleurde glazen onderdeel niet bewaard is gebleven. We weten in ieder geval dat de Lutina braaf volgens de regelgeving de groene en rode lichten aan boord had. Hoe veilig ook, het heeft haar helaas niet van de storm kunnen redden…
Biografie
Suzanne van Beek (1996) heeft in 2022 haar masters archeologie en museumstudies afgerond. Ze heeft tijdens haar opleiding archeologie een voorliefde voor archeologisch glas ontwikkeld en vindt het leuk om zich daarin te verdiepen. Van april tot/met september 2022 was Suzanne werkzaam als collectiemedewerker in Batavialand in Lelystad. Hier werkte ze mee aan diverse projecten zoals het fotograferen van objecten, objectregistratie en het meedenken aan een nieuwe tentoonstelling.
Batavialand te Lelystad vertelt het verhaal van Nederland en hoe de Nederlanders leven op de grens van land en water. Speerpunten in dit verhaal zijn waterbeheer, scheepvaart en scheepsbouw.
Bronnen
- Gijsbers, W., L. Koehler, J. Morel, 2010. ‘Licht aan boord’. Verlichtingsobjecten uit het Nationaal Scheepsarcheologisch Depot in Lelystad. Amersfoort: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.
- Wilde Crosbie, J., 2006. Lookout Versus Lights: Some Sidelights on the Dark History of Navigation Lights. The Journal of Navigation 59(1).
- Owen, J.R., 2013. “Give Me a Light:” The Development and Regulation of Ships’ Navigation Lights up to the Mid-1860s. International Journal of Maritime History, XXV, no. 1. 173-203.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Navigatielicht, geraadpleegd op 4 augustus 2022.
https://en.wikipedia.org/wiki/Navigation_light#cite_note-3, geraadpleegd op 4 augustus 2022.
https://en.wikipedia.org/wiki/William_Davies_Evans, geraadpleegd op 4 augustus 2022.
https://www.narcis.nl/dataset/RecordID/oai%3Aeasy.dans.knaw.nl%3Aeasy-dataset%3A161226, geraadpleegd op 4 augustus 2022.
https://www.narcis.nl/dataset/RecordID/oai%3Aeasy.dans.knaw.nl%3Aeasy-dataset%3A169296, geraadpleegd op 4 augustus 2022.
Afbeeldingen navigatielichten: maritieme rijkscollectie.
Afbeelding London Gazette: https://www.thegazette.co.uk/London/issue/20876/page/2606, geraadpleegd op 4 augustus 2022.