Iedere in de maritieme geschiedenis geïnteresseerde kent Marhisdata (https://www.marhisdata.nl/ ) wel. De online databank waarin zo veel mogelijk gegevens met betrekking tot alle onder de vlag van de Noordelijke- en Zuidelijke Nederlanden en de (voormalige) overzeese koloniën in de vaart gebrachte koopvaardijschepen terug te vinden zijn. Sinds kort is er met de Nederlandse Scheepswerven Database (NSD) ook een ingang op de scheepswerven.
Marhisdata en Meppel
Meppel zal de meeste maritieme geschiedenis-liefhebbers niet meteen heel veel zeggen maar dat is ten onrechte. De zo lommerrijke plaats kan bogen op een rijke historie van beurtschippers, turfvaarders en, hier relevant, ook scheepswerven. Op zaterdag 12 oktober verzamelde zich hier dan ook een groep van zo’n twintig archieftijgers, waarvan de meesten de pensioengerechtigde leeftijd allang bereikt hebben. Een ingetogen maar zeer toegewijde groep die er sinds 2005 voor zorgt dat we in Nederland over een publiektoegankelijke database beschikken. Het biedt een uniek totaaloverzicht van vrijwel alle koopvaardijschepen die in de negentiende en twintigste eeuw in Nederland gevaren hebben met alle mogelijke informatie over die schepen. Natuurlijk heb ik het over een bijeenkomst van Marhisdata, het inmiddels onmisbare instrument en vertrekpunt voor talloze onderzoeken naar de geschiedenis van varend Nederland. De jaarvergadering bracht de gelegenheid Els van Eijck van Heslinga bij haar afscheid als lid van de raad van advies te bedanken voor haar jarenlange inzet voor de stichting. Op dezelfde enthousiaste wijze waarop zij reageerde op het dankwoord van Marhisdata-voorzitter Ap Bouman, heeft zij achter de schermen voor nuttige en noodzakelijke connecties gezorgd, zeker ook diegene die de financiering van het langlopende project-zonder-einde mogelijk hebben gemaakt.
Na de lunch mocht ik over twee onderwerpen wat vertellen, over het Britse Navy-schip de Lutine dat in 1799 bij Terschelling verging en waarnaar het Rijksmuseum in samenwerking met Lloyd’s of London onderzoek doet, en de Nederlandse Scheepswervendatabase (NSD). Over de laatste nu wat meer.
Werven-databases
Voor onderzoekers is een aantal zoekmachines voor scheepswerven op het internet beschikbaar. Marhisdata heeft sinds jaar en dag al een zoekoptie om op scheepswerf te zoeken, waarbij de vestigingsplaats en de schepen die op een bewuste werf zijn gebouwd worden weergegeven. Een handige tool maar veel informatie over de werf biedt het niet. (https://www.marhisdata.nl/zoeken&s=werf ), de website Schippers en ScheepsHistorisch Onderzoek (S2HO) (https://www.s2ho.nl/) toont, wanneer gezocht wordt op een (binnenvaart-) schip, summiere informatie over de werf. De site van de Vereniging De Binnenvaart biedt een aanklikbare lijst van Nederlandse scheepswerven (https://www.debinnenvaart.nl/binnenvaarttaal/index.php?lijst=werven) en geeft daarbij beknopte informatie over de ligging, actieve periode en productie van de werf, soms met vermelding van een publicatie en ook met de nadruk op de binnenvaart. Geen van deze zoekmachines biedt echter specifieke gegevens over de bedrijfsgeschiedenis, de scheepsbouwers, productieaard etc. en gedetailleerde bronvermelding ontbreekt. Met het doel onderzoekers van welke aard ook de mogelijkheid te geven gedetailleerde informatie aan te bieden over de scheepswerven, is de NSD (https://www.wervendatabase.marhisdata.nl/home) ontstaan. Of het nu een shiplover is die iets meer wil weten waar het schip gebouwd is dat hij/zij zag langsvaren, een museummedewerker die context en datering zoekt voor een object uit de collectie, of een wetenschapper die inzicht wil krijgen in welke scheepstypen in welke periode waar gebouwd werden of de bedrijfsstructuur van de werven wil bestuderen, iedere onderzoeker moet aan zijn/haar trekken kunnen komen. Anders dan de genoemde zoekmachines beslaat de NSD in principe alle eeuwen en niet alleen de negentiende en twintigste eeuw. Momenteel ligt de nadruk nog op de periode vanaf 1750 maar de ambitie is ook nog meer oudere werflocaties op te nemen.
De Nederlandse Scheepswerven Database (NSD)
De zoekmachine is op dit moment nog beperkt tot het zoeken op plaats- of werfnaam en voor degene die het al weet, het identificatienummer van de werf. Deze ingangen zijn (uiteraard) de meest voor de hand liggende maar in de toekomst wordt het bijvoorbeeld ook mogelijk te zoeken op alternatieve werfnamen, persoonsnamen en scheepstype. Wat de zoeker aantreft als een werf is geselecteerd, is een chronologisch overzicht van vermeldingen die met de scheepswerf te maken hebben. Dat kan de statutaire oprichting of sluiting zijn maar ook een vermelding van een stapelloop. De database is georganiseerd volgens vestigingslocatie, waarmee het mogelijk wordt bouw- of reparatieactiviteiten op één locatie door de tijd heen te volgen maar ook te zien onder welke naam een werf op één en dezelfde werfplek door de eeuwen heen heette. Wanneer een werf verhuisde, valt dat goed te volgen door middel van doorverwijzingen. In de database worden naast de historische vermeldingen inzichten gedeeld over de soorten schepen die op de werf werden gebouwd, welke bedrijfsvorm de werf had (bijvoorbeeld een NV of particuliere werf), welke personen of instellingen bij de werf betrokken waren zoals bijvoorbeeld eigenaren, werknemers of afnemers, of er archieven van de werf bewaard zijn en zo ja waar die zich bevinden, onder welke namen de werf gefunctioneerd heeft en, heel belangrijk, waar de geboden informatie vandaan komt. Iedere vermelding moet verifieerbaar zijn, iets dat bij de meeste andere sites weinig aandacht heeft gekregen. Zoveel mogelijkheid museale objecten worden gekoppeld als die een aantoonbare relatie tot de werf hebben.
De NSD is nog lang niet klaar en zal ook nooit klaar zijn. Iedere dag wordt er immers weer nieuwe werfgeschiedenis geschreven die aangevuld moet worden.
Marhisdata als gastheer
De Nederlandse Scheepswervendatabase is een rechtstreeks gevolg van het onderzoek naar de scheepsbouwsector door het Rotterdam Centre for Modern Maritime History van de Erasmus Universiteit Rotterdam, waar ik aan verbonden ben. Met de hulp van good old Jan van de Voort vul ik de database wekelijks aan en inmiddels zijn al meer dan 1.725 werflocaties ingevoerd. Dit behoeft enige nuancering want van veel werven is alleen nog een naamsvermelding en een enkele bron ingevoerd maar het bestand wordt groter en groter. Dat Marhisdata als gastheer van de NSD optreedt is een groot goed. Hiermee wordt een belangrijke doelgroep bereikt en ontstaan mogelijkheden dwarsverbanden met de schepen-database te leggen. Daar zijn er immers talloze van.
Biografie
Sinds april 2018 is Jeroen ter Brugge conservator bij de afdeling Geschiedenis van het Rijksmuseum en verantwoordelijk voor de maritieme collecties. Hij studeerde (prehistorische) archeologie aan de Universiteit Leiden, werkte als archeoloog bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, was directeur van het Nationaal Visserijmuseum en hoofd collecties en conservator van het academische programma bij het Maritiem Museum Rotterdam. Momenteel werkt hij aan een promotieonderzoek naar de Nederlandse scheepsbouw tussen 1870-1914. Zijn focus ligt op maritieme archeologie en geschiedenis, o.a. scheepswrakken, scheepsbouw en vlaggen.