Water is in de Lage Landen van oudsher een factor waarmee de inwoners rekening moeten houden. Met de nadruk op ‘moeten’. Het is een vijand door de dreiging van overstromingen, maar het is ook een vriend die vele mogelijkheden biedt zoals transport, economie, verdediging, drinkwater en ontspanning.
Selectie
Het boek Nederland Waterland biedt in honderd oude en nieuwere kaarten een overzicht van de complexe en dynamische verhouding die Nederland in de loop der eeuwen met water heeft gehad – en nog steeds heeft. Er zijn tienduizenden kaarten die licht werpen op deze relatie dus moest er streng geselecteerd worden. Bij de keuze is rekening gehouden met verschillende overwegingen. Het boek bestrijkt de gehele geschiedenis van Nederland – van het ontstaan tot 2120 n.Chr. Bovendien komt heel Nederland aan bod. In de kustprovincies speelt water natuurlijk een grote rol, maar in het binnenland is het minstens zo belangrijk. We belichten het water als vijand en als vriend, en natuurlijk is gekozen voor mooie, verrassende en aansprekende kaarten. Ten slotte zijn kaarten van verschillende kaartmakers opgenomen. En heel belangrijk: elke kaart gaat vergezeld van een verhaal dat een gebeurtenis of een verschijnsel in historische context schetst, en informatie geeft over de kaart. Bij het schrijven van de verhalen maakten we geregeld gebruik van het Maritiem Portal. Hierna volgen enkele voorbeelden van de onderwerpen die in het boek staan.
Overstromingen
Wie aan Nederland denkt, komt algauw op de strijd met het water. Er staat een aantal overstromingen in. Dat is een bescheiden keuze want we hadden ook een boek kunnen maken met 100 kaarten van overstromingen. Natuurlijk worden de bekendste overstromingen belicht zoals de Sint-Elisabethsvloed (1421) en de Watersnoodramp (1953). Precies tweehonderd jaar geleden, in 1825, vond een andere grote overstroming plaats die toen heel veel impact heeft gehad. Ook behandelen de auteurs grote rivieroverstromingen die in de vroegmoderne tijd geregeld plaatsvonden, vaak door kruiend ijs.
Polders, dijken en molens
Een groot deel van Nederland ligt onder zeeniveau en van oudsher probeerden mensen zich tegen het water te beschutten. Naarmate het aantal inwoners toenam, beschermden ze niet alleen de eigen woonplek, maar gingen ze hele gebieden omdijken. Daardoor bleven grote stukken land droog en uiteindelijk heel Nederland. De kaart De dijken weggedacht uit 1869, die de voorkant van dit boek siert, laat zien dat ons land zonder dijken gehalveerd zou worden. Deze kaart is gemaakt op instigatie van W.C.H. Staring als bijlage bij zijn fameuze Geologische kaart uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Staring was een van de eerste ‘ecologische onderzoekers’ van ons land. Hij stond mede aan de basis van de universiteit in Wageningen.
Waterwegen
Nederland wordt doorsneden door rivieren en kanalen. Om te beginnen vormen al die waterwegen opvang voor te veel of te weinig water. Daarnaast bieden ze comfortabele en economisch rendabele vervoersmogelijkheden. Reizen per trekschuit was bijvoorbeeld veel prettiger dan per koets. Ons land kende een fijn vertakt netwerk van trekvaarten dat in het buitenland bewondering oogstte. Beurtveren onderhielden regelmatige diensten voor het vervoer van goederen. Hoe belangrijk het waternetwerk is voor de economie van Nederland laat een aantal kaarten in dit boek zien, zoals een kaart over tollen, bedrijvigheid aan de Maas of een kaart van het scheepvaartverkeer uit 1906.
Water en oorlog
Water werd ook ingezet als wapen. In verschillende oorlogen zijn gebieden onder water gezet als verdediging of als aanval. In Zeeuws-Vlaanderen probeerden de opstandelingen in de Tachtigjarige Oorlog te voorkomen dat Antwerpen in handen van de Spanjaarden zou vallen door land onder water te zetten. En in het rampjaar 1672 toen De Republiek van meerdere kanten werd belaagd werd de Hollandse Waterlinie ontworpen. Die onderging in het begin van de negentiende eeuw op instigatie van Willem I een update. Er wordt gesteld dat die de Duitsers ervan weerhield Nederland binnen te vallen en dat mede hierdoor het land dus neutraal bleef tijdens de Eerste Wereldoorlog.
Toerisme
Water vormt ook een bron van ontspanning. In de vroegmoderne tijd bijvoorbeeld, bouwden welgestelde Amsterdammers die ’s zomers de stinkende stad wilden ontvluchten buitenhuizen aan de Vecht. Lang bleef dergelijke ontspanning voorbehouden aan de hogere klasse maar in de negentiende eeuw kwam toerisme op, mede als gevolg van introductie van de trein en een steeds uitgebreider netwerk van spoorlijnen. Slimme ondernemers probeerden met folders met fleurige kaarten en plaatjes de aandacht te trekken. In 1928 maakte de firma Schuyt een folder met een afbeelding van de bekende illustrator Hans Borrebach voor tochtjes over de Zuid-Hollandse plassen.
Institutioneel
De omgang met het water is al eeuwenlang een dwingende impuls tot samenwerken. De oudste georganiseerde vorm van samenwerking op dit terrein is het waterschap, een vorm van organisatie die al in de dertiende eeuw begon met het Hoogheemraadschap van Rijnland. Er volgden nog vele andere waterschappen, tot er medio jaren vijftig van de twintigste eeuw meer dan 2.500 waren. Vervolgens sloeg de rationalisatie toe: waterschappen moesten met elkaar fuseren. Momenteel kent ons land 21 waterschappen. Op de kaart van de waterschappen in Overijssel uit 1929 staat er een flink aantal. Nu valt dit gebied nog maar binnen twee waterschappen.
Toekomst
Klimaatverandering veroorzaakte onder andere een stijging van de zeespiegel. In vervolg hierop zijn vele doemscenario’s ontwikkeld voor de toekomst van Nederland. Een groot deel van het land zou overstromen. Nederland Waterland. Een geschiedenis in 100 oude kaarten daarentegen besluit met een hoopvolle kaart. Onderzoekers van Wageningen University hebben op basis van allerlei wetenschappelijke modellen en data een kaart gemaakt die laat zien dat als beleidsmakers natuurlijke processen toepassen bij het beheer van Nederland, ons land er in 2120 nog steeds goed bij zal liggen. Deze kaart won de Grote Maaskantprijs 2024.
Alle hierboven getoonde illustraties zijn te vinden in Nederland Waterland; het merendeel is online te zien via de website van de uitgever: www.lannoo.be/nl/nederland-waterland-een-geschiedenis-100-oude-kaarten
- Bestelgegevens: Marieke van Delft en Reinder Storm, Nederland Waterland. Een geschiedenis in 100 oude kaarten. Met medewerking van Henk den Heijer en Peter van der Krogt. Tielt, Lannoo, 2025.
Tot 31 december 2025 € 59; daarna € 79.
Biografieën
Marieke van Delft is (boek)historicus en voormalig conservator bij de KB Den Haag.
Reinder Storm is conservator cartografie, geografie en reizen bij het Allard Pierson, de collecties van de Universiteit van Amsterdam.