Op vrijdag 27 januari 2023 vond de boekpresentatie plaats van het nieuwe Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis, getiteld: Gender at Sea. Het jaarboek werkt met gastredacteuren. Deze keer was dat Djoeke van Netten, universitair docent vroegmoderne geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Het boek werd feestelijk gepresenteerd in Het Scheepvaartmuseum. In korte presentaties van tien minuten spraken achtereenvolgens een redacteur van het jaarboek, een van de auteurs, een maritiem advocaat, een masterstudent aan de Nederlandse Film Academie, twee masterstudenten Educatie aan de Universiteit van Amsterdam, het Hoofd Educatie en Inclusie van Het Scheepvaartmuseum en de gastredacteur van het jaarboek over hun persoonlijke benadering van gender op zee.
Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis
Het Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis, opgericht in 1980, is een peer-reviewed academisch jaarboek dat alle aspecten van gender behandeld die verband houden met historisch onderzoek van over de hele wereld. Elk jaarboek is toegespitst op een specifiek thema, waarvoor jaarlijks een call for papers wordt verspreid. Voor het jaar 2022 was dat gender en maritieme geschiedenis.
De aanwezigheid van vrouwen op mannenschepen
Larissa Schulte Nordholt, redacteur van het Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis en tevens moderator, opende de middag. Vervolgens sprak ondergetekende namens de redactie van het jaarboek over de behoefte die wij als redactieleden voelden om meer aandacht te vragen voor gender in de maritieme geschiedenis, een onderwerp dat in onze ogen nog te weinig belicht is. Door in dit jaarboek onderzoek van over de hele wereld samen te brengen, hopen we discussie te stimuleren over de rol van gender in het maritieme domein. Ook ging ik in op de bijdrage die ik leverde voor dit jaarboek over genderstructuren en het verzet hiertegen aan boord van de m.s. Tarakan en s.s. Slamat tijdens de eerste Nederlandse jeugdcruises in het Interbellum.
Stefan Reyes, promovendus aan de Vrije Universiteit trad als tweede spreker op en besprak de bijdrage die hij schreef voor het jaarboek. Zijn bijdrage gaat over de aanwezigheid van vrouwen in de mentale ruimte van zeevarende mannen in de zeventiende- en achttiende eeuw. Hij refereerde in zijn presentatie aan brieven uit het Sailing Letters Project waarin mannen verwijzen naar de aanwezigheid van vrouwen in hun gedachten gedreven door lust, liefde en verlangen.
Als derde sprak Vivian van der Kuil, maritiem advocaat bij Deck Advocaten. Als voormalig cadet bij de marine nam zij de toehoorders mee in haar ervaringen toen zij in de jaren negentig als jonge vrouw werkte aan boord van Nederlandse marineschepen. Ze vertelde over het schip als een mannenwereld. Zo mocht zij bijvoorbeeld een keer niet aan boord stappen van een buitenlands marineschip, omdat ze, zo verklaarde de kapitein, ‘een vrouw was’ en zodoende ongeluk zou brengen. Op treffende wijze bracht Vivian van der Kuil naar voren dat dit eeuwenoude bijgeloof in de jaren negentig nog springlevend was.
Genderongelijkheid op zee en in het museum
Ten vierde trad Catharina Vergeer, masterstudent aan de Nederlandse Film Academie, op. Zij maakte door middel van film, geluid, stilte en woorden de ongelijkheid op zee inzichtelijk en invoelbaar. Catharina’s performance stimuleerde de aanwezigen onder andere om naar de zee te kijken vanuit een vrouwelijk perspectief en zich af te vragen: van wie is de zee?
Ten vijfde kwamen Nikki Manger en Cas Versluijs, masterstudenten Educatie aan de Universiteit van Amsterdam, aan het woord. Zij hebben als onderdeel van hun studieprogramma voor Het Scheepvaartmuseum een toolbox ontwikkeld om museumdocenten meer handvatten te geven om vrouwen en gender te benoemen in hun rondleidingen en die zodoende inclusiever te maken. Ze richten zich op (on)zichtbare vrouwen in de tentoonstelling Republiek aan Zee, waarbij ze aandacht schenken aan vrouwen aan land, vrouwen op zee en vrouwen in de koloniën.
Als zesde was Stefanie van Gemert die de toehoorders wat meer vertelde over de fototentoonstelling Mens op Zee en met name over oog hebben voor de veelzijdigheid van personen die zich aan boord waagden van oceaanvaarders en hoe deze overtochten hun levens beïnvloedden. Ook benadrukte Stefanie van Gemert dat de tentoonstelling en het daaraan gekoppelde LHBTIQ+ atelier ruimte geeft aan queer cultuur op schepen; een thema dat ook in het jaarboek terugkomt.
Niet verwijten, maar inspireren
Djoeke van Netten sloot de presentatie af met een dankwoord aan de auteurs, redactieleden en de sponsoren die deze bijdragen mogelijk hebben gemaakt. Ze vermeldde dat de redactie bijna vijftig abstracts had binnengekregen van over de hele wereld. Na selectie werd besloten om alleen de bijdragen in het jaarboek op te nemen die zich concentreren op gender op zee (schepen) en niet gender bij de zee (havens). Laatstgenoemde bijdragen beloofde ze een plaats in de toekomstige bundel Gender & Ports. Iets waar we volgens mij reikhalzend naar uit kunnen kijken.
Djoeke van Netten benadrukte dat het schrijven van de geschiedenis van vrouwen op zee zich grotendeels los van de algemene maritieme geschiedenis heeft ontwikkeld. Het boek is daarom ook ‘een ambitieuze en tegelijkertijd bescheiden poging om een brug te slaan’ en ze presenteerde het boek daarom aan de Nieuwe Maritieme Geschiedenis van Nederland (NMGN). ‘We willen niet verwijten, we willen inspireren’, aldus de gastredacteur. ‘Zoek en vind verhalen van vrouwen aan boord. Heb een open oog voor hoe genderkwesties het leven op zee beïnvloeden en definiëren. Er is zoveel meer te vertellen’.
Het eerste exemplaar van het boek werd overhandigd aan Marja de Keuning en Anita van Dissel, (eind)redacteuren van NMGN. Zij namen het jaarboek dankbaar in ontvangst en verwachtten dat het een bron van inspiratie zal zijn voor verder onderzoek en een eye-opener kan zijn voor de maritieme geschiedenis om ook aandacht te hebben voor dit aspect van het maritieme leven.
Vervolgens werden de aanwezigen uitgenodigd om de tentoonstelling Mens op Zee te bezoeken en werd de dag afgesloten met een receptie in het museumrestaurant.
Een must-read
Het jaarboek Gender at Sea is uitgegeven bij Uitgeverij Verloren en telt maar liefst 308 pagina’s. In het jaarboek zijn 22 bijdragen samengebracht die de aanwezigheid en invloed van genderideeën en -praktijken in het maritieme verleden bespreken. Het is daarmee een werk dat gelezen moet worden door iedereen die maritiem geïnteresseerd is. Onderwerpen, die worden belicht, zijn onder meer kindpassagiers in de tijd van de zeilvaart, jeugdcruises in de jaren ’30 van de vorige eeuw, het Neptunusritueel, en homo-erotische relaties aan boord. Het boek kunt u hier bestellen.
Biografie
Iris van der Zande is promovendus aan de Open Universiteit en redacteur voor het Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis.