Op vrijdag 17 november 2023 vond in Het Scheepvaartmuseum het 30ste jaarlijkse Museumsymposium plaats. De middag stond in het teken van voedsel vanwege de onlangs geopende tentoonstelling Food for Thought. In deze tentoonstelling (die t/m 9 juni 2024 is te zien) gaat fotograaf en documentairemaker Kadir van Lohuizen op zoek naar de oorsprong van ons voedsel, en de rol van Nederland en de scheepvaart in het voedselsysteem. Na een persoonlijke introductie op de tentoonstelling en het thema door directeur Michael Huijser met veel cijfers en weetjes (wist je bijvoorbeeld dat een gemiddelde maaltijd in Nederland zo’n 30.000 km heeft afgereisd of dat je zakje handige losse saladegroenten in Kenia is verpakt?!), gingen drie sprekers onder leiding van middagvoorzitter en hoofd collecties Jeroen van der Vliet dieper in op de historische achtergronden van de productie, handel en transport van ons voedsel. In elk van de drie verhalen stond één alledaags product centraal. Geen boter, kaas en eieren, maar wél graan, suiker en vis. Deze producten worden al eeuwenlang per schip vervoerd, waarbij soms de halve wereld wordt afgereisd.
Graan
De lezing van Jan Willem Veluwenkamp (Rijksuniversiteit Groningen) had als titel: De Moedernegotie: de betekenis van de Nederlandse import van graan uit het Oostzeegebied voor de Nederlandse handel in de 17de en de 18de eeuw. De term Moedernegotie wordt vaak te pas en te onpas gebruikt. Volgens Veluwenkamp heeft de Moedernegotie uitsluitend betrekking op de graanaanvoer uit het Oostzeegebied. Helaas is dit belangrijke onderwerp de laatste jaren niet veel meer onderzocht. Toch ligt er nog een schat aan informatie voor het oprapen. Zo bevat de website www.soundtoll.nl een zeer uitgebreide database met de gegevens van alle 1.8 miljoen transporten die tussen 1497 en 1857 in het Oostzeegebied hebben plaatsgevonden. Een spoedcursus Deens is hierbij overigens geen overbodige luxe, want wie op ‘boter’ zoekt, moet ‘smør’ intoetsen. Overigens biedt de website wel een handige vertaling van veelvoorkomende producten in het Deens, Engels, Frans, Fries en Nederlands.
Suiker
Na de pauze was het de beurt aan Tessa de Boer. Tessa is promovenda aan de Universiteit Leiden waar ze meewerkt aan een onderzoeksproject over Nederlandse zakelijke belangen in andere landen, in haar geval het Franse koloniale rijk. Haar lezing had als titel: Zoete inval? Over suiker, smokkel en sluwe kooplieden. Wie handige tips wil om illegaal aan suiker te komen is bij Tessa aan het goede adres. Nederlandse kooplieden hadden in de achttiende eeuw namelijk hun zinnen gezet op ongeraffineerde suiker uit de voormalig Franse koloniën. Er was namelijk geen vrijhandel tussen beide landen. Daarnaast produceerden deze gebieden veel meer suiker dan er in Frankrijk vraag naar was. Vanwege de exportbeperkingen waren Nederlandse handelaren aangewezen op smokkel, maar daar viel vaak een mouw aan te passen. Hierbij getuigde vooral de open smokkel van een hoop brutaliteit. Als je schip zogenaamd in nood verkeerde kon je zonder al te veel problemen een Franse haven binnenvaren. Vervolgens had je ‘toevallig’ iets waardevols aan boord dat je graag voor ongeraffineerde suiker wilde ruilen. Nadat je de papieren had vervalst (zodat het net leek alsof de suiker ‘legaal’ uit Suriname kwam) hoefde je alleen nog maar je winst uit te tellen.
Vis
Ten slotte kwam Henk den Heijer (emeritus-hoogleraar zeegeschiedenis van de Universiteit Leiden) aan het woord. Centraal stond de vraag: Wat is er mis met vis? De uit Scheveningen afkomstige Den Heijer ging met een grote trawler zelf mee om ten westen van Ierland op haring te vissen. Met behulp van moderne sonarapparatuur kan de exacte locatie en diepte van haringscholen worden bepaald. Sommige scholen zijn wel een kilometer lang! Hoewel het vissen inmiddels gepaard gaat met veel regelgeving, blijkt in de praktijk dat de regels vaak worden omzeild door bijvoorbeeld met vergunningen te sjoemelen. Het is in sommige havens dan al meer dan eens uitgemond in een handgemeen tussen vissers en controleurs. De meest kritieke voorbeelden zijn de grootschalige visvangsten van soorten die zich tamelijk langzaam, of alleen in bepaalde gebieden voortplanten. We moeten dus goed nadenken voordat we weer eens een visje op ons bord leggen.
Hartelijk dank aan alle enthousiaste sprekers voor hun interessante verhalen van het voedsel op en over zee!
Biografie
Isaäc Vogelsang (1990) is conservator tekeningen, schilderijen en prenten in Het Scheepvaartmuseum. Daarnaast is hij ook beeldredacteur voor het Tijdschrift voor Zeegeschiedenis.