In september 2021 heeft de gemeenteraad van Hoorn groen licht gegeven voor een ingrijpende renovatie en uitbreiding van het Westfries Museum. Dit project WFM 2025 is een tweesnijdend zwaard. Niet alleen worden door restauratie en verduurzaming de monumentale museumhuisvesting toekomstbestendig gemaakt, het bouwkundige project is tevens een investering in de toekomst van het Westfries Museum. De renovatie en uitbreiding scheppen de voorwaarden voor verbetering van de publieksfaciliteiten, het oplossen van knelpunten in de huisvesting en voor een geheel nieuw inhoudelijk concept.
Hoe gaat het nieuwe Westfries Museum eruit zien – en misschien nog wel belangrijker – wat heeft het museum de samenleving en bezoeker in de toekomst te bieden?
Ontmoetingsplek
Wie het nieuwe Westfries Museum bezoekt valt, behalve het sfeervolle entreeplein, als eerste de zeer ruime en overzichtelijke entree op, met zijn uitnodigende halfronde balie. Het is een multifunctionele ruimte, want ook de museumwinkel bevindt zich er en op schermen wordt toeristische informatie aangeboden over de stad Hoorn en bezienswaardigheden in de regio. De ruimte is direct verbonden met de garderobe, de toiletten en de museumhoreca. Een sfeervol museumcafé met achttiende-eeuwse interieurelementen en een terras, dat tevens toegang biedt tot de groene museumtuin.
Met al deze publieksfaciliteiten heeft het entreegebied alles in zich om uit groeien tot een bruisende ontmoetingsplek in het hartje van de stad. Dit is een plek waar je met elkaar afspreekt om een kop koffie te drinken, even in de werkpauze door de tuin wandelt of waar je je ontdekking van stad en regio start. Om dit te stimuleren maakt het museum het entreegebied vrij toegankelijk.
Toegankelijk
Wie besluit het museum te bezoeken krijgt via grote transparante deuren toegang tot een centraal in het museum gelegen ruimte waar je je kunt oriënteren op je bezoek. In de ruimte bevindt zich de lift en het centrale trappenhuis dat toegang geeft tot alle verdiepingen. Op één zolderruimte na is het gehele monumentale complex toegankelijk voor bezoekers die gebruik maken van een rolstoel.
In de oriëntatieruimte wordt de bezoeker overzichtelijk verwezen naar de belangrijkste publieksruimten: de tijdelijke expositieruimte, de vaste presentatie van de collectie, de educatieve werkplaats en het auditorium, waar tevens groepen worden ontvangen.
Ruimte voor presentaties
Onder de begane grond bevindt zich een nieuwe, flexibele wisselexpositieruimte van 266 m2, die indien gewenst in een grote en kleine (kabinet) ruimte kan worden opgedeeld. De volledig geklimatiseerde ruimte voldoet aan alle voorwaarden voor het exposeren van (kwetsbare) objecten. Hier kunnen ambitieuze exposities met aansprekende bruiklenen georganiseerd worden.
Het naast de expositieruimte gelegen auditorium is een multifunctionele ruimte, waar groepen tot honderd personen worden ontvangen, waar lezingen en andere activiteiten worden georganiseerd, maar die ook wordt verhuurd voor bijeenkomsten van derden. Het auditorium is ook ’s avonds te gebruiken, onafhankelijk van het museum.
Routing met uitzicht
Al jaren geeft de Westfries Museum bezoeker aan het karakteristieke kruip-door-sluip-door karakter één van de grootste charmes van het museum te vinden. Na de renovatie en uitbreiding blijft dit sterke punt behouden. Ook in het vernieuwde museum ervaart de bezoeker nog altijd de sensatie van een ontdekkingstocht door maar liefst zeven verschillende panden, ieder met hun eigen sfeer en uitstraling. Wel is de routing dankzij enkele cruciale ingrepen een stuk overzichtelijker gemaakt. Daarbij wordt de bezoeker langs de raampartijen aan de voorzijde van de panden geleid, van waaruit er een prachtig zicht is op het centrale stadsplein de Roode Steen en het historische centrum van Hoorn.
Educatieve werkplaats
Op de tweede etage van het museum, nu makkelijk bereikbaar via lift en trappenhuis, ligt de educatieve ruimte, waar begeleiders en kinderen actief aan de slag kunnen. Deze is nieuw in het museum. Tot op heden maakt het museum gebruik van een ruimte in een naburig pand, maar dat is verre van ideaal. De nieuwe werkplaats bestaat uit twee ruimten. Een ontvangstruimte, die veel weg heeft van een klein theater, en een werkruimte, waar leerlingen de handen uit de mouwen kunnen steken. Beide ruimtes hebben de uitstraling en aankleding van een zeventiende-eeuws rariteitenkabinet, waar je ogen tekort komt. De werkplaats heeft alle faciliteiten voor het ontvangen van (school)groepen, zoals een eigen garderobe en toiletten. Vanuit de werkplaats sta je binnen paar stappen in de presentatie van de collectie.
Het presentatieconcept
En dan de inhoud. Wat laat het nieuwe Westfries Museum zien, welk verhaal vertelt het, op wie richt het museum zich daarbij en welke rollen ziet het voor zichzelf weggelegd, nu en in de nabije toekomst?
Het Westfries Museum is en blijft een museum dat zich toelegt op de cultuurgeschiedenis van de meest enerverende periode in de geschiedenis van Hoorn, West-Friesland en Nederland: de zeventiende eeuw. Een tijdperk in de geschiedenis die in de stad en regio nog altijd tastbaar is. Die bloeiperiode kende uiteraard een aanloop (zestiende eeuw) en een uitloop (achttiende eeuw), dus ook de voorwerpen die uit die eeuwen en de verhalen die daar mee verbonden zijn neemt het museum mee.
Meerstemming en verbindend
Het verhaal van de zeventiende eeuw is lang verteld vanuit het perspectief van wat deze periode van ongekende handelsexpansie Nederland allemaal bracht. Rijkdom, macht en een bloei van wetenschap en kunst. Zo bezien was de zeventiende eeuw inderdaad een Gouden Eeuw. Maar die vlag dekt lang niet de hele lading. Want de zeventiende eeuw was even zo goed een tijd van armoede, oorlog, slavernij en koloniale uitbuiting. Terecht vragen veel Nederlanders met roots in de voormalige koloniën zich af, waarom het verleden van hun voorouders ontbreekt in ons geschiedenisverhaal over die periode.
Het belang hiervan moet niet worden onderschat. Geschiedenis doet er toe. Je kunt je pas echt Nederlander voelen als je jezelf in het verhaal over het gezamenlijke verleden kunt herkennen, waarin ook de geschiedenis van jouw voorouders een plek heeft gekregen. Pas dan voel je je erkend.
En er zijn nog veel meer ‘dode hoeken’ in ons zicht op de zeventiende eeuw. Waar is bijvoorbeeld het verhaal van de vrouwen en van de vele migranten die de Republiek aantrok?
Het nieuwe Westfries Museum gaat een meerstemmig, inclusief en verbindend verhaal vertellen over de zeventiende eeuw. Niet door de verhalen over de handelsexpansie en rijkdom te wissen, maar aan te vullen met nieuwe niet eerder gehoorde verhalen, waarin ook ruimte is voor de schaduwzijde van het succesverhaal. Hierdoor ontstaat een meer evenwichtig verhaal, zeker als dit vanuit verschillende perspectieven wordt verteld en met verrassend relevante invalshoeken.
Op die manier gebracht heeft het verleden, als rijke bron van ervaringen, kennis en wijsheid, de bezoekers van het museum veel te bieden. Ze kunnen er houvast in vinden, maar ook relativering. Het biedt ze troost, schoonheid en herkenning, maar misschien nog belangrijker: de erkenning dat hun geschiedenis er toe doet.
Kennismaking
Wie kiest voor een bezoek aan de presentatie van de collectie maakt eerst kennis met het museum. Beter gezegd, het museum stelt zich aan de bezoeker voor. Het vertelt op een aansprekend vormgegeven manier waar het museum over gaat en hoe dit aan de bezoeker wordt gepresenteerd. Bovendien krijgt de bezoeker in deze kennismaking informatie over de geschiedenis van het museum en van de monumentale panden waarin het gehuisvest is. Dat geeft de bezoeker houvast en een gevoel bij het museum en de locatie (a sense of place).
Wonderkamers
Hierna begint de bezoeker aan zijn/haar ontdekkingstocht door het museum en het verhaal van de meest dynamische tijd in de geschiedenis van de stad en regio. Het is een verhaal met een veel bredere betekenis, omdat het symbool staat voor de ontwikkelingen en gebeurtenissen in Nederland in die tijd. De museumroute voert de bezoeker kruip-door-sluip-door langs maar liefst 20 verschillende wonderkamers. Ruimtes met ieder een heel eigen sfeer, waar één thema centraal staat.
Er zijn thema’s die inzicht geven in het persoonlijk leven van die tijd, van de elite, maar ook van het gewone volk. Zoals ‘De wereld in huis’ waarin te zien is hoe door de handelscontacten en toestroom van exotische producten het interieur, de kleding en het eten van de Westfriezen in korte tijd veranderde. En ‘De levenstrap’ die bezoeker kennis laat maken met de omgang van onze voorouders met het begin en einde van het leven, van de geboorte tot de dood.
Andere thema’s belichten tot nu onderbelicht gebleven verhalen, zoals die van Tabo Jansz en Cornelis Valentijn, twee tot slaaf gemaakten, wiens lotgevallen in Hoorn en Enkhuizen een ontluisterend beeld geven van de slavenhandel in de West en de Oost. Maar ook de presentatie ‘IJskoud’ zal de bezoeker aan het denken zetten, want ook de zeventiende eeuw was een periode van klimaatverandering. Het werd toen alleen niet twee graden warmer, maar kouder. Welke gevolgen had dat en hoe gingen onze voorouders daar mee om?
De nieuwe tijd
Er zijn ook wonderkamers waar historische gebeurtenissen centraal staan, zoals De slag op de Zuiderzee in 1573, een sleutelmoment in de opstand tegen Spanje en het begin van de bloeiperiode van de regio.
We hebben het tegenwoordig veel over de bestuurscultuur, maar hoe zat het bestuur in de zeventiende en achttiende eeuw in elkaar? Dat verhaal is veel kleurrijker en smeuïger dan het op het eerste gehoor lijkt. Misschien niet voor de hand liggend, maar kussens spelen in deze wonderkamer een hoofdrol.
Tot slot zijn er ook nog presentaties waarin één van de vele prachtige collecties van het museum centraal staan. Zo wordt één ruimte volledig ingericht met gelegenheidsglazen. Aan de hand van deze drinkglazen die voor speciale gelegenheden werden gegraveerd en cadeau gedaan, vertelt het museum het verhaal over de feestelijke hoogtepunten in het leven van onze voorouders en hun niet geringe alcoholconsumptie.
In weer een andere wonderkamer ‘De nieuwe tijd’ wordt de bezoekers verrast door het tikken van vele klokken. Hier wordt de prachtige collectie Stikkelbroeck getoond, die een beeld geeft van de ontwikkeling van het Nederlandse uurwerk in de zeventiende en achttiende eeuw; niet alleen interessant voor de klokkenliefhebber, want wist u dat het besef van tijd en de inrichting van de samenleving totaal veranderde met de uitvinding van het slingeruurwerk? En dat iedere stad zijn eigen tijd had?
‘Vaderlandsch gevoel’
Zoals u leest, is de variatie in thema’s groot. Samen geven de wonderkamers geen compleet, maar wel een heel rijk en afwisselend beeld van de cultuurgeschiedenis van met name de zeventiende en achttiende eeuw. Ook de afwisseling in presentatievormen is een kracht van de wonderkamers. Er wordt volop gebruik gemaakt van de mogelijkheden die licht, geluid en zelfs geur bieden om iedere presentatie zijn eigen sfeer te geven. Digitale presentatietechnieken worden hier ook voor ingezet. Net als interactieve onderdelen, die vooral kinderen zullen aanspreken. En, ook karakteristiek voor de wonderkamers, historische objecten worden gecombineerd en soms ook geconfronteerd met hedendaagse kunst; kunst die reflecteert op het thema van de kamer en die je als bezoeker aan het denken zet. Soms zal dat aanvoelen als een warm bad, maar soms ook als schuurpapier.
Eén wonderkamer zal zeker tot nadenken stemmen. Dat is ‘Het vaderlandsch gevoel’. Deze presentatie laat zien hoe ons beeld van de zeventiende eeuw lange tijd is gevormd door een narratief uit de negentiende eeuw, toen de periode werd herontdekt. Onze voorouders hadden namelijk sterk behoefte aan een ‘vaderlandsche’ geschiedenis waar ze trots op konden zijn; een verhaal dat de natie samenbond. Niet voor niets werd juist in deze periode de term ‘De Gouden Eeuw’ gemunt. Het was ook de tijd (1893) waarin VOC Gouverneur Generaal Jan Pietersz Coen tot nationale held werd uitgeroepen en er in Hoorn een standbeeld voor hem werd opgericht, dat pal voor het museum op de Roode Steen staat. Dit standbeeld is vandaag de dag het onderwerp van een heftig maatschappelijk debat, dat mede gaat om de vraag hoe we ons tot het geweld en de uitbuiting moeten verhouden waarmee de handelsexpansie in de Oost gepaard ging. Dit maakt de presentatie ‘Het vaderlandsch gevoel’ des te actueler en relevanter.
Verwondering
In al hun variatie en afwisseling hebben alle wonderkamers twee dingen gemeen. Het zijn stuk voor stuk kleine theaters, waar een wereld voor je open gaat. En ze roepen ieder op hun eigen manier verwondering op. En dat is precies wat het museum er mee wil bereiken, de bezoeker verwonderen. Dit met de uitspraak van de Griekse filosoof Plato in het achterhoofd: Verwondering is het begin van alle kennis.
Want wie zich verwondert, wordt geraakt, wordt nieuwsgierig, wil meer weten en onthoudt beter wat hij/zij heeft gezien. Wat wil je als museum nu nog meer?
Voor wie
Met deze onderscheidende vorm van presenteren en verhalen vertellen, wil het museum nieuwe bezoekersgroepen naar het museum trekken. Jongere bezoekers, twintigers, dertigers die maatschappelijk betrokken zijn of juist geïnteresseerd zijn in hedendaagse kunst. Maar ook bezoekers met een andere culturele achtergrond, bezoekers van kleur, die het verhaal van hun voorouders terugvinden in het museum.
De theatrale aanpak zal ook andere bezoekersgroepen aanspreken, de reguliere museumbezoeker (de museumkaarthouder), maar ook families met kinderen en dagtoeristen uit Nederland en het buitenland.
En het onderwijs niet te vergeten. De nieuwe presentatie sluit zowel aan bij het curriculum van zowel het basis- als voortgezet onderwijs.
Met dit nieuwe concept wil het museum doorgroeien van gemiddeld 45.000 bezoekers naar 70.000 bezoekers per jaar. Daarmee geeft het een extra impuls aan de economie van de Hoorn.
Betrekken
Het museum is zich ervan bewust dat het er niet is met alleen een meerstemmige en verbindende theatrale presentatie van de collectie. De uitgangspunten moeten ook doorklinken en vorm krijgen in tijdelijke exposities, publieksactiviteiten en educatieve programma’s. Het is een totaalconcept en een totaalpakket, online en offline.
Voor het bereiken van sommige bezoekersgroepen zal het museum extra inspanning moeten leveren. Voor bezoekers met een andere culturele achtergrond is het museum tot nu toe een grote onbekende. Hen bereiken begint al bij het maken van het verhaal. Het museum wil hen hier via klankbordgroepen actief bij betrekken, zodat het ook vooral hun verhaal wordt. Hiermee vergroot het museum de betrokkenheid en het gevoel van mede-eigenaarschap van het verhaal.
Het nieuwe Westfries Museum is daarmee niet alleen monument en schatkamer, maar ook laboratorium, ontmoetingsplek en platform voor dialoog over ons gezamenlijke verleden.
Het museum gaat dicht, de stad gaat open
Op 1 januari 2023 sluit het museum de deuren voor het publiek en starten de werkzaamheden in de museumpanden die naar verwachting dertig maanden in beslag nemen. Gedurende deze periode blijft het museum zich inzetten voor de stad. Samen met pop-up museum Expoost wordt de Statenpoort, een ander zeventiende-eeuws topmonument in de binnenstad, opengesteld voor publiek. Het monument gaat functioneren als startpunt voor de ontdekking van de rijke historie van de stad. Hiervoor wordt samen met ontwerpbureau Studio Louter een multimediapresentatie ontwikkeld die het beginpunt is van een podwalk door de stad langs monumenten en bijzondere plekken die samen het verhaal van Hoorn vertellen. Een wandeling vol verrassingen en bijzondere ontmoetingen voor inwoners en gasten van de stad.
Biografie
Ad Geerdink is directeur van het Westfries Museum.