Wie zich interesseert voor de negentiende-eeuwse Nederlandse zeilvaart en daarover literatuur bestudeert, ontkomt er niet aan dat in veel van die boeken afbeeldingen van schepen staan, die zijn vervaardigd door de Amsterdamse scheepstekenaar Jacob Spin (1806-1875). Zijn oeuvre biedt onmiskenbaar het meest gedetailleerde beeldarchief van de Nederlandse negentiende-eeuwse maritieme geschiedenis. Het omvat honderden loepzuivere afbeeldingen van zeilschepen die de Nederlandse koopvaardij in deze periode rijk was.
Maar hoeveel werken er nu van zijn hand bestaan, bleef lang onduidelijk. Natuurlijk, de grote maritieme musea beschikken over veel van de door Spin gemaakt aquarellen. In het Maritiem Museum Rotterdam bewaart men er 123 en in de collectie van Het Scheepvaartmuseum zelfs 135. Maar er zijn ook ‘Spinnen’ in particulier bezit. En er zijn er ook bij buitenlandse verzamelaars. Dat maakt het lastig om een totaaloverzicht samen te stellen. Toch is daarvoor een poging ondernomen en na jarenlang onderzoek heeft de Stichting Jacob Spin nu een oeuvrecatalogus van het werk van Spin gepubliceerd. Onder de bezielende leiding van voorzitter Ab Küchler stelde de Stichting zich onder andere ten doel afbeeldingen van de door Jacob Spin vervaardigde scheepsportretten bijeen te brengen en deze voor het nageslacht te bewaren. Hiervoor is de website https://jacobspin.nl/ in het leven geroepen en hierop zijn alle bekende scheepsportretten van Spin te vinden. Maar er bleek dus ook de behoefte bestaan om een boek uit te brengen met alle bekende werken van Spin daarin afgebeeld en beschreven. Na dertien jaar onderzoek werd het boek onder de titel Zicht op de negentiende-eeuwse scheepvaart op zaterdag 18 oktober 2025 gepresenteerd in de Admiraliteitskamer van Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam, op een steenworp afstand van de plek waar Jacob Spin is geboren.
Jacob Spin en zijn werk
Jacob Spin werd opgeleid als zeeman, maar stapte al op jonge leeftijd over naar de vaste wal. Daar vervaardigde zijn hij zijn aquarellen van schepen tussen 1824 en 1874, vaak op verzoek van kapiteins of in opdracht van de reder; vaak in een setting die ze zelf graag wilden zien: in een tropische omgeving, op zee, of in de thuishaven. Deze scheepsportretten vormen een zeer belangrijke iconografie van de zeilvaart van de negentiende eeuw, de bloeiperiode van de zeilvaart. De Stichting Jacob Spin kent er momenteel ruim 800, maar er zijn er waarschijnlijk nog meer bekend. Spin heeft dus gewerkt in een verbluffend hoog tempo. Het is bekend dat hij in Amsterdam bij het IJ wachtte op thuisvarende schepen en die dan tegemoet voer om de kapiteins over te halen om hun schip door hem te laten verbeelden. Dat moest dan snel gebeuren, want het schip moest wel verder. Voor zijn scheepsportretten gebruikte Spin daarom geen langzaamdrogende olieverf, maar hij maakte aquarellen. Werken in waterverf worden soms gezien als minderwaardig, maar Spin werkte hierin heel precies. De kapiteins wilden natuurlijk ook dat hun schepen precies leken, en daarom moest bijvoorbeeld de tuigage tot in de details kloppen. Spin had het vermogen om dit te doen.
Jacob Spin boeken
Het nu verschenen boekwerk over Jacob Spin kan worden beschouwd als een oeuvrecatalogus, maar het is niet de eerste publicatie over hem en zijn werk. Oud-ambassadeur Cees Vroon wilde in de Tweede Wereldoorlog al een boekje uitbrengen over Jacob Spin, maar waarschijnlijk is dat er door het oorlogsgeweld nooit van gekomen. Dankbaar mocht de Stichting Jacob Spin gebruik maken van zijn nagelaten archief, waardoor de verblijfplaats van veel scheepsportretten boven water kwam. Tevens bevatte dit archief foto’s van schilderijen die in de oorlog verloren zijn gegaan.
In 1974 publiceerde kapitein C.J.W. van Waning ter gelegenheid van Spins honderdste sterfdag het boek Jacob Spin / Scheepsportretten. Glorie uit de negentiende eeuw, dat 26 losse platen met scheepsportretten bevatte. Het Katwijks Museum publiceerde in 1996 Katwijkse kapiteins en hun schepen, een boekje met daarin een overzicht van Katwijkse gezagvoerders. Veel van hun schepen bleken afgebeeld te zijn door scheepstekenaar Jacob Spin. In het artikel ‘Weerspiegeling van een tijdperk’ beschreef K. Meijles het leven van Spin en dat van enkele andere negentiende-eeuwse scheepsportrettisten. En vanwege de tweehonderdste geboortedag in 2005 publiceerde Bram Oosterwijk zijn boek Wind in de zeilen. Scheepstekenaar Jacob Spin (1806-1875), met daarin een selectie van de ‘Spinnen’ in de collecties van de beide grote scheepvaartmusea in Rotterdam en Amsterdam.
Boekpresentatie
Voor de presentatie van Zicht op de negentiende-eeuwse scheepvaart op 18 oktober 2025 in Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam waren mensen uitgenodigd die zich hebben ingespannen om het boek mogelijk te maken, zoals de leveranciers van foto’s en gegevens, vertegenwoordigers van musea, verzamelaars, de vormgever en bouwers van de website.
Stichtingsvoorzitter Ab Küchler had letterlijk de ‘zware’ taak om een aantal exemplaren van het gewichtige boek uit te reiken aan enkele nauw betrokkenen. Hij begon met het welkom heten van mevrouw Tineke de Vlaming, die een achter-achterkleindochter is van Jacob Spin. Ook heette hij de aanwezige vertegenwoordigers van de twee grootste scheepvaartmusea in Nederland welkom. Hun grote collecties Jacob Spin scheepsportretten vormen een robuust onderdeel van de oeuvrecatalogus. Na nog een aantal nauw betrokkenen of hun nazaten bedankt te hebben voor hun medewerking ging Küchler nog kort in op de persoon Jacob Spin. Hij toonde aan dat het belangrijk is dat de aanwezigen in Het Scheepvaartmuseum te gast mochten zijn, want Jacob Spin is in 1806 geboren in de Kattenburgerstraat op nummer 63. Destijds heette de straat nog Groote Kattenburgerstraat, omdat parallel er achter de Kleine Kattenburgerstraat lag. Na het verdwijnen van de Kleine Kattenburgerstraat is er nu alleen nog de Kattenburgerstraat. Spins geboortehuis lag op zo’n 200 meter vanaf de plaats van samenkomst, maar het geboortehuis is al vóór 1832 gesloopt.
Met zijn belangstelling voor de Nederlandse, maar ook voor de plaatselijke geschiedenis van zijn woonplaats Maassluis kwam Küchler er tijdens een wat nauwgezetter onderzoek naar de scheepsbouw in zijn woonplaats achter dat portretten van schepen uit de negentiende eeuw vaak door Jacob Spin vervaardigd waren. Deze scheepsportretten uit de tijd van vóór de fotografie vormen nu vaak de enige visuele bron van de schepen uit die tijd. Met het besef dat het hier steeds om dekkende en transparante waterverf op papier gaat en dat deze materialen erg aan verval in de tijd onderhevig zijn, vond hij het zijn plicht om hier iets aan te doen. Daarom richtte hij in 2013 de Stichting Jacob Spin op.
Tot de doelstelling van de Stichting Jacob Spin behoort ‘het catalogiseren van het complete oeuvre van scheepstekenaar Jacob Spin’ en ‘het bewaren en toegankelijk maken van dit cultureel historisch erfgoed voor een breed publiek’. Hieraan is voldaan door de onderzoeksgegevens via de website gratis ter beschikking te stellen. De Stichting vond en vindt echter het internet geen middel om de onderzoeksgegevens duurzaam voor zeer lange tijd op te slaan. Daarom is gekozen voor de uitgave van een catalogus in boekvorm. Hiervoor werden verschillende uitgeverijen benaderd, maar ondanks het enthousiasme van sommigen kwam het er vaak op neer dat de kosten en het risico door de Stichting Jacob Spin gedragen zouden moeten worden.
De Stichting vond het erg belangrijk om de oeuvrecatalogus nog in 2025 uit te brengen ter herdenking van het feit dat het 150 jaar geleden is dat Jacob Spin in zijn woning aan de Brouwersgracht 107 in Amsterdam overleden is. Bovendien werd het eerste boek met het werk van Jacob Spin precies 50 jaar geleden op de markt gebracht. De oeuvrecatalogus omvat 840 scheepsportretten. Van alle scheepsportretten waarvan een opdrachtgever is achterhaald, bleek 72% in opdracht van de kapitein te zijn gemaakt en 21% in opdracht van de reder van het schip. De meeste van deze scheepsportretten blijken nog steeds in bezit te zijn van de nazaten van die kapiteins en reders.
Het onderzoek naar het leven van Jacob Spin zelf leverde veel nieuwe inzichten op, bijvoorbeeld dat binnen het gezin van Jacob Spin de ziekte tuberculose veel leed veroorzaakte. Behalve zijn vrouw bezweek ook een dochter en een 17-jarige zoon aan deze slopende ziekte. Toen Jansje, de moeder van Jacob Spin, in 1820 hertrouwde met Andries Smit ging de familie wonen in de zogenoemde ‘Moffenkelder’ aan de Martelaarsgracht. Het pand op de hoek Martelaarsgracht-Prins Hendrikkade, dat al jaren bekend staat als Café Karpershoek’, wordt nog vaak gezien als het oudste café van Amsterdam. Op de begane grond baatte Johan Daniël Filarski zijn café uit en in de kelder had de van Duitse afkomst zijnde Andries Smit zijn tapperij. Hier kwamen vooral vaak Duitse zeelieden een pintje pakken als zij in Amsterdam waren. Hoewel de naam ‘Mof’ voor een Duitser nog niet de negatieve lading had die het nu heeft, zag men het toch wel als platvloers. Na het trouwen van Jansje met Andries, die eigenlijk Andreas heette, veranderde men de naam ‘Moffenkelder’ al snel in ‘Duitse kelder’.
Een derde voorbeeld zijn de brieven die passagier Marten Teenstra naar huis schreef, toen Jacob Spin als lichtmatroos op zijn tweede reis met het fregatschip de ‘Drie Gebroeders’ naar Batavia voer. Deze geven een kleurrijk beeld van het ‘reilen en zeilen’, om maar even een gepaste uitdrukking te geven. Het geeft een inzicht van alle vreemde en soms zelfs bizarre situaties die zich aan boord voordeden.
Vanwege de financiële bijdragen van de Samenwerkende Maritieme Fondsen en het Hendrik Mullerfonds, maar ook door de bijdragen van de diverse particulieren, lukte het om de verkoopprijs van de catalogus op € 125,- te houden.
Vervolgens werden de eerste exemplaren van het boek uitgereikt. Het eerste exemplaar bood Ab Küchler aan mevrouw Tineke de Vlaming aan, achter-achterkleindochter van Jacob Spin. Op zijn verzoek pakte Tineke het exemplaar uit, zodat de catalogus voor iedereen zichtbaar werd. Vervolgens bood hij exemplaren aan aan de vertegenwoordigers van de twee grote scheepvaartmusea in Amsterdam en Rotterdam.
Bestelgegevens
De catalogus Zicht op de negentiende-eeuwse scheepvaart is een uitgave van de Stichting Jacob Spin. De catalogus weegt ruim zeven kilogram en is te koop voor € 125,-. Het boek op A3-oblongformaat telt 680 pagina’s en bevat naast een uitgebreide levensbeschrijving van Spin 840 van zijn scheepsportretten. Van dit boek zijn éénmalig slechts 250 exemplaren gedrukt. Exemplaren zijn te bestellen via de homepage van de Stichting Jacob Spin: www.jacobspin.nl
Biografie
Ron Brand werkt als conservator in het Maritiem Museum Rotterdam, waar hij ook teamcoördinator is van de bibliotheek. Hij is redacteur van het Maritiem Portal.