Op vrijdag 17 maart vond op de Faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit Leiden het Tweede Symposium over het Maritiem Portal en de Nieuwe Maritieme Geschiedenis van Nederland (NMGN) plaats. In dit verslag leest u meer over het verloop van de middag en in het bijzonder over de lezingen die door de verschillende sprekers werden verzorgd.
Nieuwe scheepvaartsectoren in de Nieuwe Maritieme Geschiedenis van Nederland
Prof. dr. Henk den Heijer (emeritus hoogleraar Universiteit Leiden) verwelkomt de aanwezigen. Hij blikt terug op het Eerste Symposium getiteld De Toekomst van het Maritieme Verleden op 11 maart 2016, toen de projecten Maritiem Portal en Nieuwe Maritieme Geschiedenis van Nederland in de startblokken stonden. Het is de bedoeling om op een jaarlijks symposium verslag te doen over de voortgang van beide projecten. Vandaag is het Tweede Symposium over het Maritiem Portal en de Nieuwe Maritieme Geschiedenis van Nederland. Het Maritiem Portal krijgt steeds meer vorm als digitaal huis voor instellingen en kennis op maritiem-historisch gebied. De kern van het Maritiem Portal zal worden gevormd door de Nieuwe Maritieme Geschiedenis van Nederland (NMGN). Beide projecten zijn nauw met elkaar verweven. Vanaf 18 november is het Maritiem Portal in de lucht. Voor beide projecten zijn er in het jaar afgelopen flinke stappen gezet. In het Maritiem Portal zal de komende tijd steeds meer informatie ontsloten worden. Voor de Nieuwe Maritieme Geschiedenis van Nederland is inmiddels de schrijffase van start gegaan. Drie sprekers zullen thema’s voor het voetlicht brengen die ontbraken in de Oude Maritieme Geschiedenis der Nederlanden, namelijk binnenvaart, offshore en maritieme cultuur. Vervolgens zal aandacht worden besteed aan het Maritiem Portal, de mogelijke onderbrenging van een digitale tentoonstelling en de toekomstperspectieven voor een Maritiem Loket, waarin maritieme databases zullen zijn terug te vinden.
Drs. Henk Dessens (voormalig directeur collecties van Het Scheepvaartmuseum) behandelt in vogelvlucht 1000 jaar Nederlandse binnenscheepvaart. Hij begint met het Duitse binnenvaartschip de Maria Valentine, dat op 29 december 2016 tegen de stuw in de Maas aanvoer bij Grave. De tanker was met 2000 ton benzeen geladen. Het is onduidelijk waarom de schipper rechtdoor voer, maar de gevolgen waren groot. Geluk bij een ongeluk was dat het schip niet ontplofte. Dit ongeluk met de Maria Valentine gebruikt Dessens als aanknopingspunt om de geschiedenis van de binnenvaart te bespreken, zoals die zal worden opgenomen in de Nieuwe Maritieme Geschiedenis van Nederland. Vier auteurs schrijven een bijdrage: prof.dr. Thijs Maarleveld, prof.dr. André van Holk, dr. Ruud Filarski en prof. dr. Hein Klemann. Welke aspecten spelen bij het ongeluk bij Grave een rol en in hoeverre zijn die herkenbaar in de geschiedenis van de Nederlandse binnenvaart? Het bouwen van een stuw toont dat de mens ingrijpt in de rivier om deze beter bevaarbaar te houden in verband met de vervoersvraag van Nederland, Frankrijk en België. Al in de Middeleeuwen begint de geschiedenis van het ontwikkelen van de Noord-Zuid vaarroute en die duurt tot het openstellen van het Rijn Schelde Kanaal. Vervoer via de binnenwateren was een noodzaak. Het landschap met ondiepe binnenwateren was daarbij een constante factor. De gebruikte scheepstypen waren lange platbodems. Schippers waren op zoek naar meerjarige vervoerscontracten in een competitieve markt. Het belang van beurtvaart (hoogwaardig stukgoed) ten opzichte van de wilde vaart (bulkgoed, bijvoorbeeld turf) wordt door historici overschat. Ook een constante factor was de noodzaak van bemanning. De binnenvaarttanker de Maria Valentine had een vijfkoppige bemanning onder leiding van een Tsjechische schipper. In de 1000 jaar geschiedenis van de binnenvaart was er geregelde bemoeienis van de overheid met regels over veiligheid, marktwerking en bekwaamheidseisen voor de schippers. Dessens hoopt dat de NMGM het onderzoek naar de geschiedenis van de binnenvaart zal stimuleren.
De lezing over Offshore wordt gegeven door dr. Joke Korteweg (eigenaar Korteweg Maritiem Historisch Onderzoek). Drs. Wouter Heijveld (conservator Maritiem Museum Rotterdam) is helaas verhinderd. Offshore komt alleen aan bod in deel 4 van de NMGN. De geschiedschrijving van de offshore is nog een grotendeels onontgonnen terrein. De betrokken auteurs zijn: Wouter Heijveld, George Lagers en Joke Korteweg. De oude MGN besteedde geen aandacht aan offshore, een bedrijfstak die in 1978 nog in de kinderschoenen stond. Bij offshore gaat het om in situ industriële activiteiten buitengaats en alles wat dat mogelijk maakt. De interactie van de mens met de zee is nergens zo groot als bij offshore. Anders dan bij scheepvaart zit het water bij het werken buitengaats in de weg en dient de aanwezigheid van water geëlimineerd te worden. De werkzaamheden vinden plaats op een vaste plek en op open zee. Natte aannemerij op zee en mijnbouw (olie- en gaswinning, mangaan winning) zijn de twee grote deelsectoren van offshore, met een eigen ontwikkeling en veel gezamenlijke raakvlakken. Na de WOII begon de VS met offshore, maar inmiddels is het een wereldwijde bedrijfstak waarin Nederland vanaf de jaren zestig een belangrijke inbreng heeft onder andere op het gebied van zeesleepdiensten, baggerindustrie en bevoorrading. Ook de Nederlandse overheid is aanwezig in de offshore middels wetgeving, het verstrekken van opdrachten (bijvoorbeeld Deltawerken) en de naleving van regelgeving, controle op zeewaardigheid van schepen, veiligheid en arbeidsomstandigheden. De wereld staat aan de vooravond van een energietransitie en in de toekomst wordt op het gebied van offshore veel werk verwacht.
Dr. Remmelt Daalder (voormalig conservator Het Scheepvaartmuseum) besteedt aandacht aan maritieme cultuur in de late Middeleeuwen. In elk deel van de NMGN zal maritieme cultuur aan de orde komen, een nieuw onderdeel. Medeauteurs zijn: prof.dr. Michiel van Groesen, drs. Sarah Bosmans en drs. Sara Keijzer. Sectorredacteur voor de vier delen is dr. Peter Sigmond. Maritieme cultuur probeert een antwoord te geven op de vraag hoe zee- en scheepvaart van invloed zijn geweest op onze cultuur, hoe wordt er naar gekeken, en wat is er van terug te vinden in onze cultuur en taal. Er is weinig specifieke literatuur over maritieme cultuur voor handen, maar geput kan worden uit de kunstgeschiedenis, literatuurgeschiedenis, lokale geschiedenis, kerkgeschiedenis en beschrijvingen van museumcollecties. Vier onderdelen zullen worden behandeld: 1) de zee, hoe dacht men daarover: eerst als bedreiging en later als uitdaging; 2) geloof en scheepvaart: in Nederland hebben veel kerken een heilige met een maritieme portefeuille; 3) het schip als symbool in bijvoorbeeld stadszegels en als metafoor, zoals het schip van staat en de Blauwe Schuit en 4) maritieme schilderkunst. Aan de hand van illustraties geeft Daalder een toelichting op de bovengenoemde punten.
Het Maritiem Portal
Dr. Anita van Dissel (universitair hoofddocent Universiteit Leiden, voorzitter van de Stuurgroep Governance van het Maritiem Portal van Nederland) geeft een overzicht van de stand van zaken. Het voorstel voor een Maritiem Portal van dr. Rik Hoekstra (Huygens ING – KNAW) dateert van 27 maart 2015. Op 11 maart 2016 konden op een drukbezochte startbijeenkomst de projecten Maritiem Portal van Nederland en de Nieuwe Maritieme Geschiedenis van Nederland worden gepresenteerd. Vervolgens werden de Stuurgroep Governance en de Werkgroep Content ingesteld. Vanaf 18 november 2016 is het Maritiem Portal live. Het portal wil zoveel mogelijk informatie toegankelijk maken over de maritieme geschiedenis van Nederland in een internationale context in heden, verleden en toekomst. Dát is de missie van het Maritiem Portal van Nederland. De doelgroep bestaat uit onderzoekers en geïnteresseerden in maritieme geschiedenis, archeologie en erfgoed. Vandaag wordt de eerste ontwikkelfase van het Maritiem Portal met de globale informatielaag afgesloten. In de tweede fase zal een verdiepende informatielaag worden toegevoegd en zal een pilot worden uitgevoerd met een digitale tentoonstelling. In de derde fase worden meerdere online tentoonstellingen aangeboden en zijn virtuele collecties mogelijk. Het aantal deelnemers neemt gestaag toe en de financiële situatie ziet er gunstig uit. Tom Quist, vrijwilliger bij het Maritiem Portal en student maritieme geschiedenis UL, assisteert bij het tonen van het verbeterde webportal op geleide van feedback van deelnemers en de leden van de Stuurgroep en de Werkgroep. De homepage is voorzien van informatie over het portal, de nieuwsberichten hebben een vast format gekregen, een carrousel met bewegende beelden is toegevoegd, een filmpje kan worden geüpload. De deelnemers blijven nauw betrokken bij de ontwikkeling van het Maritiem Portal en worden regelmatig gevraagd om input. De werkbalk is aangepast met nieuwe ingangen. Het onderscheid tussen betalende deelnemers en niet-deelnemers is zichtbaar gemaakt. De agenda heeft een vaste indeling gekregen. Het is de bedoeling in fase 2 zoveel mogelijk collecties toegankelijk te maken. De pagina met links volgt de indeling van de NMGN. Suggesties en feedback blijven welkom. De zoekfunctie zoekt op elk woord. De Nieuwe Maritieme Geschiedenis van Nederland wordt aangekondigd. Vanaf heden is op het Maritiem Portal het standaardwerk de Maritieme Geschiedenis der Nederlanden online raadpleegbaar.
Q&A: Mr. Ph. van Beeck Calkoen (SMF) complimenteert het Maritiem Portal met de enorme vooruitgang die in het afgelopen halfjaar is bereikt. Drs. Frank Bergevoet (RCE) informeert of er voldoende aansluiting is met het Netwerk Digitaal Erfgoed. Dr. Els van Eijck van Heslinga bevestigt dit (via Marco van der Niet van DEN). Het Maritiem Portal streeft daar ook naar.
Dr. Jelle van Lottum (senior onderzoeker Huygens ING ‒ KNAW) geeft een toelichting op de plannen van het Huygens ING voor het inrichten van een Maritiem Loket. Het Maritiem Portal wordt ontwikkeld en gehost bij het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis ‒ KNAW. Het Huygens wil door de creatie van een Maritiem Loket ook andere projecten, databases en e-publicaties op maritiem gebied samenbrengen met als doel het behoud van belangrijke maritieme datasets, het vergroten van de toegankelijkheid door online publicatie en het vernieuwen van onderzoeksmogelijkheden. Gestreefd wordt naar integratie met het Maritiem Portal. Van Lottum werkt aan het Prize Papers project; de documenten worden momenteel gescand en over twee jaar zijn deze via het Maritiem Loket online raadpleegbaar. Op dit moment bestaat het Maritiem Loket nog niet. Het is de bedoeling om in het Maritiem Loket maritieme bronnen te clusteren. Het Huygens ING heeft zelf belangrijke digitale collecties, zoals Dutch-Asiatic Shipping en de Boekhouder-Generaal Batavia, maar nieuw materiaal is zeker welkom. Van Lottum raadt aan om eerst contact op te nemen om over de mogelijkheden te overleggen. Het Huygens ING stelt uiteraard wel bepaalde kwaliteitseisen, zoals een codeboek, variabele dataset, goede documentatie van de onderliggende bronnen en uitleg over de wijze waarop de data zijn verzameld. Van Lottum ziet persoonlijk op de korte termijn een mooie toekomst voor het Maritiem Loket. Op de langere termijn zou hij één toegang, portal, willen creëren, met daarin Maritiem Digitaal en het Maritiem Portal.
Q&A: Henk den Heijer informeert hoe de maritieme databestanden van DANS zich verhouden tot het Maritiem Loket. Van Lottum antwoordt dat dergelijke datasets het risico lopen in DANS onzichtbaar te raken. Hij ambieert een actieve rol in het verwerven van maritiem-historische datasets om deze blijvend voor het voetlicht te brengen. Het plan is om onderlinge bronnen te linken, zoals bijvoorbeeld bij Dutch Ships and Sailors is gebeurd. Den Heijer acht het van belang dat maritiem-historische databestanden niet onzichtbaar zijn in DANS, en pleit ervoor dat deze databases toegankelijk worden via het Maritiem Loket. Van Lottum sluit zich hierbij aan. Maritieme geschiedenis wordt speerpunt bij de digitale collecties van het Huygens ING.
Dr. Annette de Wit (sector manager publiek Marinemuseum) presenteert de opzet van de nieuwe tentoonstelling: Zeeslag. Het Marinemuseum is een onderdeel van de Stichting Defensiemusea en richt zich op een breed publiek. In 2017 zijn er twee herdenkingen: 350 jaar Tocht naar Chatham en 75 jaar Slag in de Javazee. Beide herdenkingen worden gecombineerd in één tentoonstelling waarbij het gaat om ‘het beleven vanuit de zeeman’, met aandacht voor de tegenstelling grandeur van de mooie trotse vloot/rauwe oorlogswerkelijkheid voor de mannen aan boord. De duo tentoonstelling opent op 16 juni 2017. Natuurlijk wordt er bij Slag in de Javazee aandacht besteed aan de verdwenen scheepswrakken. De Wit zou graag zien dat bij de start van de tentoonstelling het digitale monument voor de 915 gevallenen in de Slag in de Javazee (27 februari 1942) beschikbaar is via het Maritiem Portal, als pilot van een digitale tentoonstelling. Het gaat daarbij om een presentatie van foto’s en namen. Na afloop van de tentoonstelling zou daaraan meer content kunnen worden toegevoegd, zo mogelijk zou de hele tentoonstelling gedigitaliseerd kunnen worden toegevoegd.
Prof. dr. Henk den Heijer sluit het symposium af en bedankt de sprekers voor hun mooie verhalen. Het Maritiem Portal wordt dé plek om maritiem-historische informatie te vinden. Via het Maritiem Loket zullen onderzoeksresultaten worden aangeboden. Het Derde Symposium over de NMGN en het Maritiem Portal zal plaatsvinden in maart 2018.
