Blog: Naar het onbekende Zuidland

Eeuwenlang bestond het idee dat het zuidelijkste deel van de aardbol bedekt was met een immens, nog onbekend Zuidland: Terra Australis Incognita. Op het noordelijk halfrond lagen zulke uitgestrekte continenten – Europa, Azië, (noordelijk) Afrika, later kwam daar Amerika nog bij – dat op het zuidelijk halfrond eenzelfde landmassa zou moeten bestaan om de aarde in evenwicht te houden.

Ptolemaeus

In de tweede eeuw van onze jaartelling verzamelde de Griekse geleerde Ptolemaeus de geografische coördinaten van een groot aantal plaatsen in de toen bekende wereld. In de vijftiende eeuw werden zijn teksten herontdekt en uitgegeven, samen met kaarten waarin Ptolemaeus’ beeld van de wereld nu ook te zien was. Ongeveer ter hoogte van de evenaar werd Afrika via een langgerekte landbrug in het zuiden verbonden met Oost-Azië. Dat maakte de Indische Oceaan tot een grote binnenzee.

Nieuwe ontdekkingen

Die zuidelijke landmassa bleef driehonderd jaar lang een vast gegeven in westerse wereldkaarten. Door nieuwe ontdekkingen werd de omvang van dit Onbekende Zuidland wel steeds kleiner. Bartolomeus Dias zeilde in 1488 om de zuidpunt van Afrika. Vier jaar later bereikte Christoffel Columbus aan de overzijde van de Atlantische Oceaan een ander onbekend continent, dat Amerika ging heten. In 1520 vond Ferdinand Magellaan een waterweg door het uiterste zuiden van het Amerikaanse continent (tegenwoordig Straat Magellaan) en zeilde vervolgens de Stille Oceaan over. Het grote Zuidland zat dus niet vast aan Afrika, Amerika en Azië. Geleerde cartografen als Gerard Mercator (in 1569), Abraham Ortelius (in 1570) of Petrus Plancius (in 1590) verwerkten die nieuwe kennis in hun wereldkaarten.

Kaap Hoorn

Tijdens hun reis rond Kaap Hoorn in 1616 stelden Willem Schouten en Jacob Lemaire vast dat Vuurland, gelegen ten zuiden van Straat Magellaan, niet tot het grote Zuidland behoorde. In 1642 stuurde de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) Abel Tasman op pad om te proberen het Zuidland te vinden. Misschien zou het onbekende continent de Compagnie rijkdom brengen, zoals de Spanjaarden profiteerden van hun ontdekking van Amerika. Tasman had opdracht op 52-54°ZB de Indische Oceaan over te steken. Dan zou hij ergens op de kust van het Zuidland moeten stuiten. (Antarctica ligt echter vrijwel geheel ten zuiden van de Zuidpoolcirkel (66°34’ZB.) Vanwege slecht weer verlegde Tasman zijn koers bovendien meer noordwaarts. Zo ontdekte hij op 42°ZB de zuidpunt van hedendaags Tasmanië, en ook de westkust van het latere Nieuw-Zeeland – waarvan onduidelijk bleef of dit onderdeel was van het gezochte Zuidland. In de kaarten van Joan Blaeu, die in 1645 de ontdekkingen van Tasman als eerste publiceerde, was de zuidelijke landmassa echter vrijwel volledig verdwenen.

James Cook

Meer dan honderd jaar later kreeg James Cook opdracht het onbekende Zuidland te vinden. Tijdens zijn tweede expeditie in 1772-1775 zeilde hij de wereld rond van west naar oost op ongeveer 60°ZB. Een aantal keren wendde hij de steven zuidwaarts tot over de Zuidpoolcirkel en eenmaal zelfs tot 71°10’ZB, maar hij vond geen land. Steeds belemmerde pakijs (bevroren zeewater) hem de doorgang. In het zuiden van de Indische Oceaan bereikte hij de rand van een grote ijsvlakte, die hij geruime tijd volgde. Cook concludeerde dat een eventueel Zuidland alleen kon bestaan rondom de pool, waar ‘no men will ever venture’.

In dat laatste vergiste hij zich. Tijdens de negentiende eeuw en eerste jaren van de twintigste eeuw verkenden tenminste twintig speciaal uitgeruste expedities, en ook een aantal uit hun koers geblazen schepen, de kustwateren van Antarctica. In 1911 stond Roald Amundsen op de geografische Zuidpool. Na de Tweede Wereldoorlog vestigden zo’n dertig landen tezamen meer dan zestig onderzoeksstations op het continent voor de bestudering van oceaanstromen, gletsjers, klimaat, het weer, aardmagnetisme, kosmische straling, dieren of micro-organismen en talrijke andere aspecten. Desondanks is het zuidelijk poolgebied nog steeds in veel opzichten een terra incognita en ook grotendeels onaangeroerd.

Zeilreis met bark Europa

Een zeilreis met bark Europa naar Antarctica, tussen ijsbergen, walvissen en pinguïns, is dan ook een geweldig avontuur. Het voelt als een expeditie naar het onbekende Zuidland. Het kleine schip (56m) met slechts 35 passagiers kan vrijwel elke baai bereiken. Wie opstapt moet ook meewerken. Alle vallen, gordingen en geien (om zeilen te hijsen of binnen te halen), brassen en schoten (om ze naar de wind te zetten) worden met menskracht bediend, zonder hulp van lieren. Wie durft mag omhoog klimmen om staande op de ra’s zeilen los of vast te maken. Ook als het schip bij ongunstige wind op de motor vaart, helpt het om de ra’s te brassen (draaien) in dat geval om te zorgen dat de tuigage zo min mogelijk weerstand biedt. Je hoeft je, kortom, geen moment te vervelen. Anders kun je wel aardappelen schillen, een lezing bijwonen of kennis en ervaringen uitwisselen met je reisgenoten, afkomstig van alle rijke delen van de wereld.

Kortste route

De kortste route per schip naar Antarctica is van de zuidpunt van Zuid-Amerika dwars over Straat Drake naar het Antarctisch Schiereiland, dat ver noordwaarts reikt. De zeestraat dankt zijn naam aan Francis Drake. Tijdens zijn reis rond de wereld raakte hij door zwaar weer in 1578 als eerste verzeild in dit open water ten zuiden van Kaap Hoorn – overigens zonder het zelf te beseffen. De doorvaart is 30 miljoen jaar geleden ontstaan toen Antarctica losbrak van Zuid-Amerika. Sindsdien kunnen westenwinden hier ononderbroken rond de aardbol blazen. De koude en daarom zware lucht raast met hoge snelheid over het wateroppervlak. Zij jaagt een sterke golfstroom aan, die ook koud is, eveneens rondcirkelt en Antarctica isoleert van de rest van de wereld. Zo blijft het koudste continent koud, hoewel het niet ontsnapt aan de gevolgen van klimaatverandering.

Wisselende weersomstandigheden

De tollende wind en stroom hebben in de zuidelijke oceanen alle ruimte, maar in Straat Drake moeten zij zich door een smalle doorgang persen van slechts 1.000 km breedte. De noord-zuid oversteek kan dan ook behoorlijk ruig zijn. Wij hadden zowel heen als terug een rustige overtocht. Niettemin moest je je als een acrobaat aan boord verplaatsen; met steeds één hand voor jezelf en één hand voor het schip. (Soep) eten of koffie drinken was een uitdaging. Je moest leren je kooi zo in te richten dat je bij elke golfbeweging stabiel in een holletje lag en kon slapen. Die rust had je nodig, want tijdens de oversteek draaide je samen met je reisgenoten een ploegendienst van steeds 4 uur wachtlopen en 8 uur vrij. Je stond om beurten aan het roer of op het voordek op de uitkijk onder snel wisselende omstandigheden: mist, regen of een heldere nacht met het Zuiderkruis aan het firmament, maar altijd een koude wind.

IJsbergen

Zodra de temperatuur van het zeewater gedaald is van 5-6° tot 2-3°C weet je dat je de koude golfstroom door Straat Drake bent overgestoken. Dan verschijnen steeds meer ijsbergen en heb je het Antarctisch ecosysteem bereikt. Dat is kwetsbaar. Daarom werken sinds 1991 reisorganisaties wereldwijd samen in de International Association of Antarctica Tour Operators (IAATO) om schade door bezoekers aan het continent binnen de perken te houden. Groepen die aan land gaan mogen niet groter zijn 50 personen. Wij liepen in een lange rij achter elkaar om maar één spoor te maken. Pelsrobben en pinguïns bekeken we op enkele meters afstand. Vooraf aan de eerste landing moesten wij onze rugzakken en alle jaszakken uitzuigen. Bij vertrek en terugkeer aan boord ontsmetten wij telkens opnieuw onze laarzen en peuterden, indien nodig, steentjes uit de zolen.

Jacht op bultruggen

Een van de eerste keren dat wij aan land gingen was voor een bezoek aan een verlaten walvisvaartstation op Deception Island, de rand van een kratermeer dat enkele honderden meters hoog uit zee steekt. In de jaren 1911-1931 gebruikte een Noors bedrijf de basis voor de jacht op bultrugwalvissen. Door nieuwe vangsttechnieken decimeerde hun aantal in de jaren 1950-1960. Sinds 1986 is commerciële walvisjacht verboden. De populatie heeft zich nog niet volledig hersteld. Toch hebben wij tijdens onze reis talloze bultruggen zien springen, spuiten en horen zingen. Enerverend was het moment dat wij zeilend door de nauwe toegang het kratermeer verlieten.

Pinguïns

Op Antarctica leven miljoenen pinguïns in grote kolonies bij elkaar. Zij maken onderling veel ruzie en nog meer herrie. Met duizenden poepen zij waar het ze uitkomt. Een kolonie is dan ook op grote afstand te ruiken. Pinguïns zijn razendsnelle zwemmers. Ook klimmen ze in verbazend tempo tot verbijsterende hoogten naar hun nest (van stenen) op een rotswand. Daarbij volgen zij allemaal dezelfde paadjes, zodat in de sneeuw ‘pinguin highways’ ontstaan. Wij hebben veel tijd doorgebracht tussen de ezels-, kinband- en adeliepinguïns, vertederd kijkend naar hun koddige loopje en aandoenlijke hupjes.

_{Van links naar rechts: Kinbandpinguïn op Half Moon Island en ‘Pinguin highways’ in de sneeuw op Wiencke Island voor de kust van het Antarctisch Schiereiland. Foto’s Els M. Jacobs 2024.}

IJs en gletsjers

Vrijwel het gehele continent is bedekt met ijs en de uitgestrekte gletsjers lopen door over de zeebodem. Kaarten van Antarctica tonen de omtrek van het ijs, niet het onderliggende land dat kleiner is. De gemiddelde dikte van de ijslagen is 2.300m (2,3km (!)). Niettemin smelten door opwarming van de aarde ook hier gletsjers sneller dan ze aangroeien. Zij bevatten meer dan de helft van de wereldwijde zoetwaterreserves (niet gerekend grondwatervoorraden). Zij vertonen zich langs de kust als reusachtige kliffen, soms wel honderd meters hoog. Oh, wat voel je je nietig als je in een zodiac (rubberboot met harde bodem) langs deze ijsmuren vaart. Tegelijk maken hun wonderlijke vormen en duizend tinten blauw en groen dat je nooit raakt uitgekeken.

Soms storten brokken ijs met donderend geraas in zee of breken grote stukken gletsjer af. Zij beginnen een lang leven als ijsberg (bevroren zoetwater), waarmee de wateren rond Antarctica bezaaid zijn. Wij doorkruisten in de kleine zodiacs twee uur lang een baai, aangeduid als ‘iceberg graveyard’, waar ijsbergen door stroom en wind bijeen drijven en stranden of blijven dobberen tot zij gesmolten zijn. Dat kan jaren duren. In 2000 raakte van Antarctica een stuk gletsjer los met een oppervlakte van 11.000km². Dat is ongeveer zo groot als de provincies Gelderland en Noord-Brabant samen. Twintig jaar later was deze ijsberg nog niet geheel gesmolten. Het grootste stuk dat – zover bekend – ooit afbrak was in oppervlakte groter dan België (31.000 km² in 1956).

_{Van links naar rechts: In een zodiac varen tussen ijsbergen van alle soorten, vormen, kleuren en maten. Zij dobberen in een ‘iceberg graveyard’ tussen Spert en Trinity Island tot zij gesmolten zijn en Hoge ijsbergen in het avondlicht bij Lahille Island. Foto’s Els M. Jacobs 2024.}

Risico’s

Wanneer je in zodiacs en aan boord van bark Europa langs de kust van Antarctica vaart, begin je te beseffen welke risico’s de mensen namen, die in de negentiende eeuw als eersten het continent bereikten. Op kaarten zijn grote delen van de kustwateren nog steeds aangeduid als ‘unchartered’. Ook in februari-maart, de nazomer van het zuidelijk halfrond vergelijkbaar met augustus-september op het noordelijk halfrond, staan baaien vol pakijs en ijsbergen. Wij moesten behoedzaam manoeuvreren. Wij voeren op de motor om wendbaar te zijn. In de negentiende eeuw moesten de schepen dit zeilend zien te klaren. Vroege reizen zijn dan ook meermaals vastgelopen, omdat stroom of wind een baai plots volzette met ijs. Wij zijn – na een zeldzaam avontuur in Antarctische wateren – veilig thuis gekeerd dankzij de grote kennis van het gebied en prudent optreden van de bemanning van bark Europa.

_{van links naar rechts: De wateren rond Berthelot Island vol afgebroken gletsjerijs (bevroren zoetwater) en pakijs (bevroren zeewater) en Weergaloze ijswereld van Antarctica in Leroux Bay. Foto’s Els M. Jacobs 2024.}

Biografie

Els M. Jacobs is maritiem historica en als curator in residence verbonden aan het Rotterdam Centre for Modern Maritime History van Erasmus Universiteit en Maritiem Museum Rotterdam. In februari-maart 2024 maakte zij een zeilreis naar Antarctica aan boord van bark Europa waarover zij in deze blog verhaalt.