Blog: ‘Zij voeren mee met de VOC’

In januari 2021 keert de replica van VOC-schip de Amsterdam terug uit het dok. Bij deze gelegenheid wordt in Het Scheepvaartmuseum de augmented reality (AR)-installatie ‘Zij voeren mee met de VOC’ gepresenteerd. Hierin kunnen bezoekers vragen stellen aan de bemanningsleden die op de Amsterdam en andere VOC-schepen werkten: wat was de kans dat jullie in Nederland terugkeerden? Kon je rijk worden als zeeman of soldaat aan boord? Werkten er ook vrouwen op de schepen van de VOC? En slaven? In dit blog vertel ik meer over de ontwikkeling van deze installatie, een samenwerking tussen Huygens ING en Dirk Bertels van Studio Bertels / Studio Louter.

Dwalen door VOC-datasets in augmented reality

De installatie is bedoeld om een breed publiek kennis te laten maken met de grote hoeveelheid gegevens die online beschikbaar zijn over de VOC en enthousiast te maken zelf met deze data aan de slag te gaan. Veel bezoekers van het Maritiem Portal zullen wel bekend zijn met VOC-opvarenden, de databank met bijna 800.000 records van bemanningsleden uit de bewaard gebleven soldijboeken van de VOC. En mogelijk ook met Dutch-Asiatic Shipping en Boekhouder-Generaal Batavia, collecties met respectievelijk gegevens over de scheepsbewegingen tussen de Republiek en Azië en het goederenvervoer door de VOC in de 18e eeuw. Maar buiten de groep maritiem-historisch geïnteresseerden zijn deze datasets nauwelijks bekend.

Dat is zonde, want deze online collecties vormen prachtige bronnen over de veelbesproken geschiedenis van de VOC. Nog niet eens zo heel lang geleden werd er overwegend met trots gesproken en geschreven over de compagnie: hoe een klein landje met durf en vernuft de handel met Azië domineerde. Tegenwoordig ligt de focus op onderwerpen als uitbuiting en ongelijke machtsverhoudingen, en overheerst de kritiek. Wat ondanks deze kentering gelijk is gebleven, is dat een paar stemmen het debat domineren. Met de installatie ‘Zij voeren mee met de VOC’ laten we op een aantrekkelijke en toegankelijke manier zien dat er een enorme hoeveelheid historische gegevens beschikbaar is, die door iedereen gebruikt kan worden om zijn beeld van de geschiedenis van de compagnie aan te vullen of bij te stellen.

Volg de reis van de VOC bemanningsleden naar Azië

Centraal in de installatie staan de zeelieden van de VOC. Bezoekers zien op het scherm van een iPad een eindeloze hoeveelheid namen geprojecteerd in de ruimte waarin zij staan (zie impressie 1). Zij krijgen hierdoor het gevoel omgeven te worden door de bemanningsleden van de schepen op de vaart naar Azië, wat de grootsheid van de data invoelbaar maakt. Vervolgens kunnen bezoekers een keuze maken uit een aantal prikkelende vragen aan de zeelieden. Naast de vragen die hierboven werden genoemd, zijn dat bijvoorbeeld: hoe Nederlands waren jullie? En naar wie van jullie mag er een straat worden vernoemd?

Na de keuze voor een vraag wordt de bezoeker meegenomen op een reis langs datavisualisaties in AR. Bij de vraag hoe groot de kans was dat een bemanningslid terugkeerde, worden de namen bijvoorbeeld op een wereldkaart geprojecteerd (zie impressie 2). Wie de route naar Azië volgt, ziet steeds meer namen wegvallen. Op de terugweg neemt het aantal namen nog verder af. De bezoeker maakt deze reis niet alleen: bij elke vraag is begeleiding aanwezig, in de vorm van een kort gesprekje tussen mijzelf en een telkens wisselende expert. Ik vertel daarin over de getoonde gegevens en de expert geeft context of een ander perspectief op de data. Bij de vraag over de kans dat een bemanningslid terugkeerde, vervult historicus Suze Zijlstra de expertrol. Zij vertelt onder meer over haar voorouder die op een VOC-schip naar Indië voer en daar na zijn huwelijk met een Aziatische vrouw is gebleven.

De vraag hoe Nederlands de bemanningen van de VOC waren wordt begeleid door een gesprek met Jelle van Lottum. Op een kaart van Europa wordt getoond waar de zeelieden en militairen vandaan kwamen en Jelle vertelt over arbeidsmigratie in de vroegmoderne tijd. Op het eerste gezicht valt op hoeveel Duitsers er op de schepen van de VOC werkten, maar van sommigen van hen weten we dat ze verschillende reizen voor de VOC hebben gemaakt. Hoe ‘Duits’ waren zij na verloop van tijd nog?

Bij de datavisualisaties worden in de installatie ook beeldmateriaal en archiefdocumenten getoond. Natuurlijk krijgen bezoekers ook de mogelijkheid om de beschikbare gegevens over de VOC zelf verder te verkennen. Naast Suze Zijlstra en Jelle van Lottum wordt onder meer samengewerkt met erfgoedspecialist Dyonna Bennett en historici Karwan Fatah-Black en Matthias van Rossum.

De installatie ‘Zij voeren mee bij de VOC’ is vanaf januari 2021 te bezoeken in Het Scheepvaartmuseum. Zij zal later in het jaar langs andere musea en instellingen reizen, waaronder het Maritiem Museum Rotterdam. De installatie zal ook als app voor de iPad in de App Store beschikbaar komen. Het project is mogelijk gemaakt door een subsidie van bijna € 125.000 van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie binnen de regeling Digital Heritage x Public. Binnen het Netwerk Maritieme Bronnen (Netwerk Digitaal Erfgoed) wordt gelijktijdig gewerkt aan de onderlinge verbinding van maritiem-historische datasets. Om de mogelijkheden met VOC-bronnen te tonen is eerder een demo gemaakt.

Bio: Lodewijk Petram is historicus en econoom. Hij werkt in deeltijd als datamanager bij Huygens ING, waar hij samen met Jelle van Lottum veel onderzoek doet naar zeelieden. Op deze website doen zij regelmatig verslag van hun werk. Daarnaast werkt Lodewijk als zelfstandig schrijver en onderzoeker. In september 2020 is De oorlog tegemoet verschenen, dat hij samen met Samuël Kruizinga schreef. Dit boek gaat over de Nederlandse strijders die aan de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) deelnamen. Lodewijks bekendste boek is De bakermat van de beurs (2011), waarin hij vertelt over ontwikkeling van de aandelenbeurs in Amsterdam na de oprichting van de VOC in 1602.